Door Ruud Stoeten
Je mag het gerust een uniek document noemen, die boeiende anderhalf uur durende filmdocumentaire uit de vorige eeuw. Cineast Jos Kruisbergen en zijn geluidsman Geert Megens waren jarenlang te gast op het ‘eiland’ Heerewaarden. En dat leidde uiteindelijk tot een schitterende film: Heerewaarden: beeld van een verdwenen dorp.
Die gaat over het dagelijks leven in voorbije jaren, het boerenleven, het verenigingsleven, het dorpsleven. Het is een document met eeuwigheidswaarde geworden. Over de simpele gang van zaken in een dorp, op een bijzondere manier in beeld gebracht.
We gaan terug naar 1993. Het leek het erop dat Heerewaarden zou moeten evacueren. Niet vanwege het hoge Waalwater maar omdat het deze keer de Maas was die flink opspeelde.
Er lagen al zandzakken voor het gemeentehuis. Jos Kruisbergen meldde zich in het crisiscentrum. “Radio, krant en het journaal waren er. Meer niet, de commerciële omroepen bestonden toen nog niet”, herinnert hij zich. Heerewaarden werd volledig afgesloten van de buitenwereld. Alle pers moest opstappen, maar burgemeester Henk Spoelstra maakte een uitzondering voor Kruisbergen.
Uiteindelijk hoefde Heerewaarden niet te evacueren. Ook niet in het bijna-watersnoodjaar 1995 toen het hele rivierengebied werd ontruimd, behalve dan Heerewaarden. Wel werden er strobalen bovenop de Maasdijk gelegd.
Burgemeester Spoelstra was trots dat hij zijn mensen op de terp van Heerewaarden had kunnen laten blijven. Met enige regelmaat heeft Jos Kruisbergen toen voor RTL reportages gemaakt en in die periode ontstond er een warme band met de burgemeester en de rest van de inwoners.
Vissers
Met zijn Heerewaardense vriend Willie Vermeulen besprak hij later tijdens een feest het plan om een documentaire te maken. Want het was wel een héél bijzonder dorp, had Willie hem verteld. Heerewaarden, omsloten door de Waal en de Maas, hoorde bij de Bommelerwaard. En het wilde zich na de toen op stapel staande gemeentelijke herindeling niet aansluiten bij Maas en Waal. Want het dorp voelde zich ánders; het bestond vroeger uit vissers, boeren, steenfabrieksarbeider, stropers. En dan had je de bijzondere buurtgemeenschap De Kop in de uiterwaarden. Daar is het gedurende de zomerdagen schitterend toeven, maar zodra de Waal het op zijn heupen krijgt en de Kopse polder met donderend geraas vol loopt, is iedereen paraat. Hier en daar dringt het water de huizen binnen. Iedereen zet de tv op teletekst om de waterstanden nauwkeurig bij te houden en naarmate het water stijgt, wordt de vraag actueel: evacueren of niet? Meestal kan De Kop volstaan met het slaan van houten damwanden in de coupure en het opwerpen van zandzakken zodat de tuin niet wegspoelt, maar soms is dat niet voldoende. Dan stroomt de Kopse polder vol water en kunnen de mensen alleen nog maar met roeiboten naar de wal.
Armoede
Sientje Rooijens vertelt dat het hard werken was op de steenoven. “Het was allemaal armoede. Als de week voorbij was, kreeg je een tonneke turf’. Dat moest je zelf nog met de kruiwagen naar huis brengen.”
En in de winterdag ging alles op de lat, mijmert ze. Want dan was er geen werk op de steenoven. Pas in de zomer kon de rekening van de winkelier worden betaald. “Nee, ik hoop dat de tijd van vroeger niet terug komt.”
De Heerewaardense palingvissers trokken ’s zomers met hun schokkers naar Duitsland. Maar in de winterdag liepen ze bij huis. Ze verdienden dan een paar centen op de werf. Boeren moesten hun vee op de boot zetten om de dieren op de Bossche veemarkt te krijgen.
Kar en paard
Diena van Zuilichem herinnert zich nog dat het dorp toen nog een paar winkels had. “De boodschappen werden met kar en paard weggebracht. Die spullen gingen samen met de fiets in een roeiboot om ze daarna te kunnen afleveren in dorpen als Lith, Maren-Kessel, Hedel en in de rest van de Brabantse Maaskant.”
Roland Vermeulen, oud-slager en cafébaas, haalt herinneringen op aan voormalig burgemeester Van IJzeren. Die was ook eerste burger van buurdorp Dreumel. “Hij kwam hier eenmaal per week, op dinsdag, in het gemeentehuis stukken tekenen. Bart Vissers moest hem in Dreumel met paard en kar ophalen. Na een uurtje werd hij netjes weer naar huis gebracht.”
In de oorlog huisden er evacués bij de Vermeulens. “Die zaten bij ons in het achterhuis en in het café. ‘s-Avonds gingen ze zitten kaarten en dan moest er iemand op de fiets gaan zitten en trappen om de dynamo aan te drijven. Op die manier werden de kaarters bijgelicht.”
De film haakt in op de natuurlijke ingreep bij Fort Sint-Andries, die veel kwaad bloed zette (“We hebben natuur genoeg…”). Het duizendjarig bestaan wordt door het hele dorp gevierd met de ingebruikname van de nieuwe dorpspomp. En dan is er het verenigingsleven dat een grote rol speelt: de harmonie, de dansgroep, het kerstconcert. Koninginnedag betekent een dorp vol festiviteiten maar ook voelt heel Heerewaarden zich betrokken bij een begrafenis. Die wordt op een bijzondere manier in beeld gebracht.
Lam
Gradus Lam zorgt in de documentaire voor veel humor. Lam is een typisch dorpsfiguur. Trots op het Wereldkampioenschap dat hij met zijn pony’s behaalde. Gradus loopt als rode draad door de film. Als de dag komt dat Heerewaarden als zelfstandige gemeente wordt opgeheven, is dat een schok voor hem. “Dit had nooit mogen gebeuren”, zegt burgemeester Spoelstra. Iedereen is het met hem eens. Bart Vissers is zelfs woedend:“Nou kunnen we een uur in de file staan als we de burgemeester moeten hebben.”
En zo denken alle inwoners erover. Spoelstra verzucht: “Heerewaarden zal nooit meer zijn zoals het geweest is.”
Kruisbergen filmde de laatste vergadering van de gemeenteraad. Na de afsluitende hamerslag vierde Heerewaarden toch maar een feestje. Zelfs burgemeester Spoelstra ging achter de muziek aan. Hij had een protestbord bij zich: ‘De ploerten’, stond erop. En toen de gemeentesecretaris op de laatste dag van het jaar de deur van het gemeentehuis op slot draaide, verzuchtte die triest: “Dit is het einde van de gemeente Heerewaarden…”
Er zal nog lang over het zoveelste meesterwerk van Jos Kruisbergen worden nagepraat, zéker in Heerewaarden, maar ook in de rest van het Rivierenland: het Land van Maas en Waal, de Bommelerwaard, de Overbetuwse Tielerwaard en de Brabantse Maaszijde.
De film gaat in première tijdens de jaarlijkse donateursavonden van Tweestromenland in Beeld en Geluid, in het weekeinde van 8, 9 en 10 maart. De voorstellingen spelen zich af in cultureel centrum D’n Bogerd in Druten. Informatie hierover is te vinden op www.2bg.nl. Op die website kan ook een korte trailer van de documentaire worden bekeken.
FOTO: Jos Kruisbergen. Opening van de dorpspomp in Heerewaarden
